به گزارش عصر تجارت، صنعت نفت و پتروشیمی ایران از جمله ارکان اصلی اقتصادی کشور به شمار می‌آید و به‌طور عمده در تاریخ معاصر ایران ریشه دارد. نخستین چاه نفت در مسجدسلیمان در سال ۱۹۰۸ کشف شد و از آن زمان، ایران به یکی از بزرگترین تولیدکنندگان نفت خام در جهان تبدیل شد. این صنعت به‌ویژه در دهه‌های اخیر و با توجه به اتکای شدید کشور به صادرات نفت خام، ضرورت ایجاد صنایع پایین‌دستی به‌ویژه پتروشیمی را دوچندان کرد. در دهه ۱۳۴۰، نخستین مجتمع‌های پتروشیمی در ایران تأسیس و پس از آن صنعت پتروشیمی ایران در دهه‌های بعدی با احداث واحدهای جدید و توسعه ظرفیت‌های تولیدی شاهد رشد چشمگیری بود.
فراز و نشیب‌های صنعت پتروشیمی ایران در چهار دهه گذشته
صنعت پتروشیمی ایران در دهه‌های اخیر، تحت تأثیر متغیرهای سیاسی و اقتصادی متعددی قرار داشته و روند توسعه آن با افت‌وخیزهای فراوانی همراه بوده است. از جنگ تحمیلی که موجب تخریب زیرساخت‌های حیاتی و کاهش ظرفیت تولید شد تا تحریم‌های اقتصادی دهه‌های ۹۰ و ۲۰۰۰ که دسترسی به فناوری‌های نوین و سرمایه‌گذاری خارجی را محدود کرد، این صنعت همواره در مواجهه با چالش‌های عمده قرار داشته است. دوره برجام (۲۰۱۵-۲۰۱۸) مقطعی کوتاه اما تأثیرگذار در این صنعت بود که موجب افزایش صادرات، ورود سرمایه‌های خارجی و رونق پروژه‌های توسعه‌ای شد، اما بازگشت تحریم‌ها از سال ۲۰۱۸ دوباره مسیر پیشرفت را دشوار ساخت.
با روی کار آمدن جو بایدن در سال ۲۰۲۱، سیاست خارجی آمریکا نسبت به ایران دستخوش تغییراتی شد. دولت او برخلاف دوره ترامپ، رویکردی نرم‌تر در پیش گرفت و برخی از محدودیت‌های اعمال‌شده بر صنعت پتروشیمی را کاهش داد. در این دوره، گرچه تحریم‌ها همچنان پابرجا ماندند، اما فشار آن‌ها تا حدی تعدیل شد. برخی کشورها، به‌ویژه چین، توانستند حجم واردات محصولات پتروشیمی از ایران را افزایش دهند و برخی از مبادلات مالی با مسیرهای جایگزین ادامه یافت.
با توجه به پیروزی دوباره دونالد ترامپ در انتخابات ۲۰۲۴ و اغاز ریاست جمهوری وی در آمریکا، پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد که سیاست‌های سخت‌گیرانه‌تری علیه ایران اعمال خواهد شد. در دوره قبلی ریاست جمهوری ترامپ، تحریم‌های نفتی و پتروشیمی از شدیدترین محدودیت‌های اقتصادی علیه ایران بودند و کاهش شدید صادرات، افزایش هزینه‌های تأمین مالی و قطع همکاری بسیاری از شرکت‌های بین‌المللی را به دنبال داشتند. در صورت بازگشت او به کاخ سفید، انتظار می‌رود که تحریم‌ها نه‌تنها تشدید شوند، بلکه اجرای آن‌ها نیز سخت‌گیرانه‌تر از گذشته دنبال شود.
یکی از مهم‌ترین پیامدهای احتمالی، محدود شدن مسیرهای صادراتی ایران و کاهش توان رقابتی کشور در بازارهای جهانی خواهد بود. در این شرایط، کشورهای رقیب نظیر عربستان و امارات می‌توانند از موقعیت ضعف ایران بهره‌برداری کرده و سهم بیشتری از بازارهای منطقه‌ای و بین‌المللی را تصاحب کنند. همچنین، تحریم‌های مالی جدید می‌توانند انتقال درآمدهای صادراتی را با دشواری بیشتری مواجه کرده و هزینه‌های مبادلاتی را افزایش دهند.
مقایسه جایگاه ایران و کشورهای حاشیه خلیج فارس
کشورهای حاشیه خلیج فارس، به‌ویژه عربستان سعودی، امارات متحده عربی و قطر، در دهه‌های اخیر سرمایه‌گذاری‌های عظیمی در صنعت پتروشیمی انجام داده‌اند. عربستان سعودی با شرکت «سابیک» توانسته است به یکی از پیشگامان جهانی در تولید محصولات پتروشیمی تبدیل شود. امارات متحده عربی نیز با پروژه‌های بزرگ در ابوظبی، جایگاه خود را در این صنعت مستحکم کرده است.
در مقایسه، ایران باوجود برخورداری از مزایای نسبی نظیر خوراک ارزان، به دلیل تحریم‌ها و مشکلات دسترسی به فناوری‌های پیشرفته و سرمایه‌گذاری خارجی، در توسعه این صنعت با چالش‌های فراوانی مواجه بوده است. عدم توانایی در جذب سرمایه‌گذاری خارجی و مشکلات فنی در تولید و صادرات، بزرگترین موانع رشد این صنعت در ایران به شمار می‌روند.
صادرات محصولات پتروشیمی به‌عنوان یکی از منابع اصلی درآمد کشورهای خاورمیانه مطرح است. ایران در این بخش رقابتی تنگاتنگ با کشورهای حاشیه خلیج فارس دارد. اما تحریم‌ها سبب شده است که بسیاری از مشتریان سنتی ایران، از جمله کشورهای هند و چین، به تأمین‌کنندگان جدید مانند عربستان سعودی و امارات متحده عربی روی آورند. این کشورها با ارائه تخفیف‌های ویژه و استفاده از زیرساخت‌های لجستیکی مدرن، توانسته‌اند سهم خود را از بازارهای جهانی افزایش دهند.
برای مقابله با این رقابت، ایران نیازمند استراتژی‌هایی مبتنی بر توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل، سرمایه‌گذاری در تولید محصولات با ارزش افزوده بالاتر و عقد قراردادهای تجاری بلندمدت با کشورهای هدف است تا بتواند موقعیت خود را در بازارهای جهانی به‌طور مؤثر حفظ کند.
در سال ۲۰۲۴، کشورهای حاشیه خلیج فارس و ترکیه شاهد پیشرفت‌های قابل‌توجهی در صنعت پتروشیمی بوده‌اند
عربستان سعودی به‌عنوان بزرگترین اقتصاد منطقه، در صنعت پتروشیمی اصلاحات اساسی انجام داده است. عربستان با کاهش درآمدهای نفتی ناشی از کاهش تولید اوپک پلاس، تصمیم به توقف پروژه‌های افزایش ظرفیت تولید نفت گرفته و به‌طور جدی به سمت پروژه‌های سبز و متنوع‌سازی اقتصاد حرکت کرده است. شرکت «سابیک» این کشور نیز در مسیر تبدیل شدن به یکی از برترین شرکت‌های پتروشیمی جهان قرار دارد.
امارات متحده عربی با تولید ناخالص داخلی نزدیک به نیم تریلیون دلار، امارات توانسته است در مسیر متنوع‌سازی اقتصاد حرکت کند و در کنار صنعت پتروشیمی، به سرمایه‌گذاری در هوش مصنوعی و خرید شرکت‌های شیمیایی بین‌المللی پرداخته است. یکی از نمونه‌های بارز این امر خرید شرکت شیمیایی آلمانی «کِوِسترو» توسط شرکت ملی نفت ابوظبی (ADNOC) در سال ۲۰۲۴ است.
همچنین کشور ترکیه باوجود عدم برخورداری از منابع عظیم نفت و گاز، ترکیه به‌دنبال آن است که با سرمایه‌گذاری‌های فراوان در صنایع پایین‌دستی و پتروشیمی، به یکی از بازیگران کلیدی در بازارهای منطقه‌ای تبدیل شود. این کشور به‌ویژه در تولید محصولات نهایی مانند پلیمرها و مشتقات پتروشیمی موفق عمل کرده و بازارهای اروپایی را هدف قرار داده است.
سرمایه‌گذاری‌های کلان در توسعه صنعت پتروشیمی
برای توسعه صنعت پتروشیمی، سرمایه‌گذاری‌های کلان و برنامه‌ریزی بلندمدت امری ضروری است. کشورهای موفق در این زمینه، نظیر عربستان سعودی و امارات متحده عربی، عمدتاً از سرمایه‌گذاری‌های دولتی و حمایت‌های گسترده از صنایع پایین‌دستی بهره برده‌اند. این کشورها با تقویت زیرساخت‌های صنعتی، بهره‌گیری از فناوری‌های نوین و افزایش ظرفیت تولید، در تلاش هستند که در رقابت‌های جهانی موقعیت خود را تقویت کنند. به عنوان نمونه، سرمایه‌گذاری‌های خارجی در صنعت پتروشیمی امارات از سال ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۹ بالغ بر ۳۰ میلیارد دلار بوده است که نشان‌دهنده حجم بالای سرمایه‌گذاری‌ها در این صنعت است.
در مقابل، ایران با وجود ظرفیت‌های عظیم در منابع اولیه و دسترسی به خوراک ارزان، هنوز با مشکلاتی چون تحریم‌ها و محدودیت‌های مالی مواجه است که مانع از بهره‌برداری کامل از این ظرفیت‌ها می‌شود. برای عبور از این چالش‌ها و رقابت با کشورهای همسایه، ایران نیاز دارد که به سمت سیاست‌های مشابه رقبای منطقه‌ای خود حرکت کند. این سیاست‌ها شامل جذب سرمایه‌گذاری‌های خارجی، اعطای مشوق‌های مالی برای توسعه صنایع پتروشیمی و تقویت فناوری‌های داخلی است. از طرف دیگر، سرمایه‌گذاری خارجی در صنعت پتروشیمی ایران در مقایسه با همسایگانش، به طور قابل‌ملاحظه‌ای محدود بوده است. برای مثال، حجم سرمایه‌گذاری‌های خارجی در صنعت پتروشیمی ایران در سال‌های اخیر حدود ۵ میلیارد دلار بوده است که نشان می‌دهد ایران باید تلاش‌های بیشتری برای جذب سرمایه‌گذاری‌های خارجی انجام دهد.
با توجه به حجم سرمایه‌گذاری‌های انجام شده در کشورهای همسایه، ایران باید تلاش کند تا سالانه حداقل ۱۰ تا ۱۵ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری خارجی جذب کند تا بتواند در صنعت پتروشیمی رقابت کند و جایگاه خود را در بازار جهانی تثبیت نماید. این سرمایه‌گذاری می‌تواند از طریق تسهیل قوانین و شرایط برای سرمایه‌گذاران خارجی، ایجاد مشوق‌های مالی برای شرکت‌های بین‌المللی و بهبود فرآیندهای صادراتی انجام شود. در غیر این صورت، ایران با خطر عقب‌ماندن از رقبای منطقه‌ای خود در این صنعت مواجه خواهد بود.
