به گزارش عصر تجارت، دوران قاجار، زمانی که ایران با بحران‌های اقتصادی، فساد دولتی و نفوذ بیگانگان دست‌وپنجه نرم می‌کرد، کمتر کسی تصور می‌کرد که یک جوان صراف بتواند ستون‌های تجارت و بانک‌داری مدرن ایران را پایه‌گذاری کند. اما محمدحسن امین‌الضرب، برخلاف جریان زمانه، نه‌تنها به ثروت و شهرت رسید، بلکه مسیر اقتصادی کشور را برای همیشه تغییر داد. از تأسیس اولین اتاق بازرگانی ایران گرفته تا ورود برق و راه‌آهن، او چهره‌ای بود که فراتر از تجارت، در مسیر صنعتی‌سازی ایران گام برداشت.
آغاز از هیچ؛ ورود به دنیای تجارت
محمدحسن امین‌الضرب در سال ۱۲۱۳ شمسی در اصفهان متولد شد. خانواده او از صرافان شناخته‌شده این شهر بودند، اما در طبقه متوسط قرار داشتند. او مانند بسیاری از کودکان آن دوران، از همان کودکی در بازار اصفهان مشغول کار شد و اصول ابتدایی صرافی و تجارت را آموخت.
با مرگ پدرش، اوضاع مالی خانواده رو به وخامت گذاشت. امین‌الضرب برای نجات از این شرایط، به کرمان سفر کرد اما با واقعیت تلخی روبه‌رو شد: پدرش مقروض بود و او بدون سرمایه یا آشنایی در شهری غریب ماند. سرانجام، گروهی از بازرگانان اصفهانی مقیم کرمان به او کمک کردند تا هزینه بازگشت خود را تهیه کند.
تهران؛ سرآغاز شکوفایی
بازگشت به اصفهان نقطه عطفی در زندگی او بود. حاج محمدکاظم صراف، دوست قدیمی پدرش، سرپرستی او را بر عهده گرفت و به او فرصت کار در حجره خود را داد. امین‌الضرب نه‌تنها بدهی‌های پدرش را پرداخت، بلکه سرمایه‌ای اندک اندوخت و با یک عبا، یک ترازو و ۱۰۰ ریال پول، راهی تهران شد.
در پایتخت، او در کاروانسراها فعالیت خود را آغاز کرد و باهوش و سخت‌کوشی، در مدت کوتاهی در میان تجار بازار اعتبار یافت. اما نقطه عطف اصلی زندگی‌اش، آشنایی با واسیلی پانایوتی، نماینده شرکت بین‌المللی رالی بود. این شرکت یکی از بزرگ‌ترین شبکه‌های تجاری جهان را داشت و همکاری با آن، به امین‌الضرب فرصت داد تا با اصول مدرن تجارت بین‌المللی، معاملات برات و مفاهیم جدید مالی آشنا شود.
در مدت کوتاهی، او به یکی از بزرگ‌ترین اعتباردهندگان دولت و تجار خصوصی تبدیل شد و تجارت خود را از تهران به تبریز، اصفهان و کرمان گسترش داد.
نجات ایران از قحطی و ورود به صنعت
در سال ۱۲۴۸ شمسی، ایران با یکی از شدیدترین قحطی‌های تاریخ خود روبه‌رو شد. در این دوران، امین‌الضرب بخش بزرگی از دارایی خود، معادل ۹۰ هزار تومان را صرف خرید گندم و تأمین ارزاق عمومی کرد. این اقدام، نه‌تنها اعتبار او را در میان مردم افزایش داد، بلکه جایگاه او را به عنوان یک تاجر ملی و خیرخواه تثبیت کرد.
اما امین‌الضرب تنها یک تاجر نبود. او یکی از نخستین ایرانیانی بود که مفهوم صنعتی‌سازی را درک کرد. در سفر حج، از ترکیه و مصر عبور کرد و با پیشرفت‌های صنعتی اروپا آشنا شد. در نامه‌هایی که به برادرش نوشت، از او خواست ماشین‌های بخار، پمپ‌های آب و تجهیزات صنعتی برای ایران تهیه کند.
بنیان‌گذار ضرابخانه
با گسترش فعالیت‌های مالی، ناصرالدین‌شاه مدیریت ضرابخانه سلطنتی را به امین‌الضرب سپرد و لقب «امین‌الضرب» را به او اعطا کرد. اما این دوران طلایی دیری نپایید.
با مرگ ناصرالدین‌شاه و روی کار آمدن مظفرالدین‌شاه، امین‌الضرب به جرم کاهش وزن سکه‌ها زندانی شد. شاه جدید که از نفوذ اقتصادی او هراس داشت، او را مجبور کرد که ۸۰۰ هزار تومان جریمه پرداخت کند، مبلغی که در آن زمان معادل ۲۰۰ برابر قرارداد دارسی بود.
منتقد ساختارهای فاسد و طرفدار اقتصاد ملی
امین‌الضرب تنها یک تاجر نبود؛ او یکی از معدود بازرگانانی بود که از فساد و ناکارآمدی حکومت انتقاد می‌کرد. در مکاتبات خود، شاهزادگان قاجار را به سو‌ءاستفاده از مقام و اخاذی از تجار متهم کرد. حتی به مسعود میرزا ظل‌السلطان، حاکم اصفهان تاخت و خواستار پایان دادن به رفتارهای استبدادی شد.
در یکی از جلسات رسمی، هنگامی که شاه و وزرایش در مورد ممنوعیت ورود کالاهای خارجی صحبت می‌کردند، امین‌الضرب صراحتاً اعلام کرد که ایران هیچ صنعت داخلی قابل رقابتی ندارد و این سیاست بی‌نتیجه خواهد بود.
پایان یک عصر؛ وصیت یک تاجر بزرگ
در سال ۱۲۷۶ شمسی، امین‌الضرب در ۶۳ سالگی درگذشت. اما او تنها یک تاجر موفق نبود؛ او مردی بود که اولین بانک‌داری مدرن ایران را پایه‌گذاری کرد، راه‌آهن را گسترش داد، برق را به کشور آورد و مفهوم تجارت جهانی را برای ایرانیان تعریف کرد.
وصیت‌نامه او به فرزندانش شامل توصیه‌های اخلاقی و اقتصادی بود:
“درس تجارت، علم حساب بر جمیع امور مقدم است. هر دادوستدی را باید ثبت کرد و همه‌روزه جمع خرج و سود و زیان را لحاظ نمود.”
امین‌الضرب نه‌تنها مسیر زندگی خود، بلکه سرنوشت اقتصاد ایران را تغییر داد. او نمونه یک کارآفرین جسور بود که در سخت‌ترین دوران اقتصادی، از فرصت‌ها استفاده و ایران را به دنیای تجارت بین‌المللی متصل کرد.
