به گزارش عصر تجارت، در هر صنعتی که نگاه می‌کنیم، فارغ از نوع فعالیت آن، کلمه‌ای که به چشم می‌خورد “ناترازی” است: ناترازی نظام بانکی، ناترازی برق، ناترازی آب و… در کنار همه این ناترازی‌ها، شاید هیچ‌کدام به اندازه ناترازی انرژی این روزها مورد توجه قرار نگرفته باشد، چراکه از ناترازی عبور کرده و به یک ابربحران تبدیل شده است!
البته موضوع قیمت بنزین در ایران، موضوع جدیدی نیست؛ از دوران اولین رئیس‌جمهور ایران، یعنی بنی‌صدر، تا امروز همواره مورد بحث بوده است. مثلاً معروف است که می‌گویند رجایی و بنی‌صدر چالش اساسی بر سر قیمت بنزین داشته‌اند!
بنی‌صدر موافق تثبیت قیمت بنزین و پایین نگه داشتن آن بود، ولی رجایی اعتقاد داشت که قیمت بنزین باید واقعی شود؛ چراکه تثبیت قیمت بنزین معادل مالیات گرفتن از جیب مستمندان و دادن یارانه به قشر ثروتمند است. در نهایت، رجایی موفق شد و قیمت بنزین را افزایش داد.
بعد از دوران بنی‌صدر تا به امروز هم این چالش وجود داشته است: در دوران رفسنجانی، خاتمی، احمدی‌نژاد، روحانی، رئیسی و حالا پزشکیان، این بحث کماکان ادامه دارد.
البته یک اتفاق ناگوار هم در این میان رخ داد؛ آبان ۹۸. در آن سال، به خاطر مدل سیاست اجرایی غلط، افزایش قیمت بنزین به یک بحران اجتماعی و مطالبه‌گری سیاسی تبدیل شد. بحرانی که هزینه‌های بسیار بیشتری از ارزان نگه داشتن بنزین داشت!
سؤال مهم: چرا قیمت بنزین یک چالش اساسی تاریخی بوده است؟
علت را می‌توان در اقتصاد دستوری پیدا کرد. در ساختار اقتصاد دستوری، دولت باید قیمت همه چیز را تعیین کند، به کالاها اجازه افزایش قیمت ندهد و با گران‌فروشان مقابله کند. اما نکته جالب اینجاست که دولت نمی‌تواند قیمت همه چیز را ثابت نگه دارد، پس مجبور است گاهی خودش این اصول را زیر پا گذاشته و تن به افزایش قیمت‌ها بدهد. از جمله همین بنزین!
از اصول اقتصاد می‌دانیم که ارزان نگه داشتن دستوری و بی‌منطق، چه آفت‌هایی دارد. قیمت ارزان و پایین باعث شکل‌گیری قاچاق، مصرف بالاتر و در نهایت کمبود آن کالا و ایجاد صف و سهمیه‌بندی می‌شود.
این اتفاق دقیقاً برای بنزین هم رخ داد: هم قاچاق به صورت چشمگیر افزایش پیدا کرد، هم میزان مصرف بالاتر رفت و هم در نهایت به سهمیه‌بندی رسید!
با این تفاسیر، آیا این صحبت به این معنی است که تنها راه‌حل مشکل، افزایش قیمت بنزین است؟ آیا باید از گران شدن بنزین دفاع کنیم؟
خیر!
چرا نباید از گرانی بنزین دفاع کرد؟
وقتی باید از افزایش قیمت بنزین دفاع کنیم که:
۱. واردات خودرو به صورت کاملاً آزادانه انجام شود.
۲. واردات خودرو بدون اعمال تعرفه انجام شود.
اجازه دهید این موضوع را باز کنیم.
خودروهای بی‌کیفیت داخلی، مصرف بسیار بالاتری در مقایسه با نسخه‌های خارجی دارند.
میانگین مصرف خودروهای تویوتا: ۴.۸ لیتر در هر ۱۰۰ کیلومتر
میانگین مصرف خودروهای داخلی: ۹.۳ لیتر در هر ۱۰۰ کیلومتر
البته باید مدنظر داشت که با توجه به کاهش قدرت خرید مردم و فرسوده شدن خودروهای داخلی، مصرف سوخت خودروهای موجود در کشور حدود ۱۳ لیتر در هر ۱۰۰ کیلومتر است.
اگر قیمت جهانی بنزین را یک دلار فرض کنیم و مصرف ماهانه بنزین را ۱۰۰ لیتر در نظر بگیریم، یک خودرو در سال ۱۲۰۰ دلار بنزین مصرف می‌کند.
نکته مهم: دولت برای یک خودروی اقتصادی ۱۵ هزار دلاری، حدود ۱۴ هزار دلار تعرفه و عوارض گمرکی دریافت می‌کند (یعنی معادل مصرف ۱۲.۵ سال یک خودرو)! این در حالی است که عمر مفید خودرو در دنیا حدود ۱۰ سال است.
یکی از صحبت‌های مدافعان گرانی بنزین این است که می‌گویند بنزین ارزان است و قاچاق می‌شود، پس باید گران شود. اما این افراد توجه نمی‌کنند که به خاطر نداشتن خودرو استاندارد، روزانه ۶۰ میلیون لیتر بیشتر مصرف می‌کنیم. در حالی که حجم قاچاق بنزین حداکثر ۲۰ میلیون لیتر در روز است (۲.۵ برابر!).
استدلال‌های موافقان افزایش قیمت بنزین و پاسخ به آن‌ها
۱. بنزین در ایران زیادی ارزان است!
ارزانی یا گرانی یک کالا در اقتصاد، با قیمت عددی آن کالا سنجیده نمی‌شود، بلکه لازم است قدرت خرید افراد را نیز در نظر بگیریم.
اگر قیمت بنزین در اروپا را با قدرت خرید ایران تعدیل کنیم، قیمت بنزین در ایران باید ۵ سنت (حدود ۴۵۰۰ تومان) باشد. پس بنزین در ایران گران نیست!
۲. بنزین باید به یک دلار (۸۵ هزار تومان) برسد!
اگر قرار است درباره بایدها حرف بزنیم، بیایید درباره این هم صحبت کنیم که قیمت دلار چقدر باید باشد! این که هر دلار در زمانی کوتاه به ۸۵ هزار تومان رسیده، تقصیر چه کسانی بوده است؟!
۳. نمی‌شود بنزین را یک دلار خرید و سه هزار تومان فروخت!
اما نمی‌گویند که می‌شود ماشینی که در تمام دنیا ۱۰ هزار دلار است، در ایران چند میلیارد تومان فروخت!
۴. سرانه مصرف بنزین ایرانی‌ها خیلی بالاتر از میانگین جهانی است!
مردم بنزین را نمی‌خورند! مردم مجبورند از خودروهای پرمصرف استفاده کنند. چرا؟ چون بازار خودرو در انحصار چند شرکت خاص است.
۵. گرانی بنزین باعث می‌شود مردم از حمل‌ونقل عمومی بیشتر استفاده کنند!
واقعاً بیشتر از این؟ همین حالا در ساعت‌های پیک، مترو و اتوبوس جای سوزن انداختن ندارد!
۶. سیستم توزیع یارانه‌ای بنزین عادلانه نیست!
عجب! بازار آزاد قرار است کارآمد باشد و بازار دولتی عادلانه، اما نتیجه این شده که نه کارایی دارد، نه عدالت!
۷. برای توزیع بنزین ارزان باید از کیفیت آن کم کنیم!
این کار در اقتصاد به شرینک‌فلیشن معروف است؛ یعنی یک کالا گران نشود، اما کیفیت آن کاهش یابد.
۸. قیمت پایین سوخت باعث قاچاق شده است!
اگر یک شخص عادی بتواند بدون اتصال به قدرت، یک لیتر بنزین قاچاق کند، آن را لیتری ۱۰۰ دلار کنید!
سخن پایانی
تفکر غلط و رایجی که سیاستمداران ما آن را باور کرده‌اند این است که این ناترازی به خاطر مصرف زیاد مردم بوده و تنها سه راهکار وجود دارد:
- ایجاد حس عذاب وجدان
- کنترل میزان مصرف
- افزایش قیمت
اما در عمل، هر سه این راهکارها بارها امتحان شده و شکست خورده‌اند.
توصیه مهم به تحلیلگران:
تا زمانی که پیش‌فرض‌های لازم اجرایی نشده‌اند، به هیچ عنوان از گرانی بنزین دفاع نکنید!
توصیه مهم‌تر به سیاستمداران:
واردات خودرو را اصولی باز کنید، بخش خصوصی را جدی بگیرید، بخش زیادی از ناترازی‌ها و نارضایتی‌ها حل خواهد شد.
