به گزارش عصر تجارت، دوره وزارت علینقی عالیخانی را می‌توان یکی از درخشان‌ترین مقاطع اقتصاد ایران دانست؛ زمانی که بخش خصوصی شکوفا شد و ایران در مسیر صنعتی شدن قرار گرفت. در حالی که هنوز کره جنوبی و ژاپن به عنوان اقتصادهای پیشرفته مطرح نبودند، ایران در منطقه پیشگام توسعه صنعتی بود.
در آن سال‌ها، ایران تا حدی رشد کرده بود که نه‌تنها متخصصانی از آلمان و فرانسه به کشور می‌آمدند، بلکه کره جنوبی که امروز غول اقتصادی محسوب می‌شود، نیروی کار خود را برای اشتغال به ایران می‌فرستاد. اما این روند، با سیاست‌های نادرست و تصمیمات شتاب‌زده متوقف شد. محمدرضا پهلوی که در اوایل دهه ۵۰ با افزایش درآمدهای نفتی شرایط را مطلوب می‌دید، دیگر به نظرات اقتصاددانان توجهی نداشت و گمان می‌کرد می‌تواند اصول اقتصادی را مطابق میل خود تغییر دهد. اما این رویکرد، منجر به تورم، ناپایداری و در نهایت، بحران اقتصادی شد که یکی از عوامل زمینه‌ساز انقلاب ۱۳۵۷ بود.
پس از انقلاب، قانون حفاظت و توسعه صنایع ایران مسیر تازه‌ای را رقم زد؛ مسیری که به خروج بسیاری از سرمایه‌گذاران و کارآفرینان از اقتصاد کشور انجامید. تأکید بر دولتی‌سازی نه‌تنها سرمایه‌های مالی را از بین برد، بلکه دانش مدیریتی و تجربیات صنعتی را نیز از صحنه اقتصاد ایران حذف کرد.
بنی‌صدر، بازرگان و هاشمی؛ روایت یک اختلاف بزرگ اقتصادی
پس از انقلاب، اختلاف نظر بر سر سرنوشت سرمایه‌داران و بخش خصوصی شدت گرفت. مهدی بازرگان و همفکرانش معتقد بودند که انقلاب نباید به جنگی علیه سرمایه‌داران تبدیل شود، بلکه باید از بخش خصوصی حمایت کرد، چراکه توسعه اقتصادی بدون حضور کارآفرینان ممکن نیست.
در مقابل، ابوالحسن بنی‌صدر با طرح «اقتصاد توحیدی»، مالکیت سرمایه‌داران را نامشروع دانسته و خواهان دولتی‌سازی صنایع شد. این نگاه در نهایت به تصویب قانون حفاظت و توسعه صنایع ایران و مصادره بسیاری از کارخانه‌ها منجر شد.
مرحوم اکبر هاشمی رفسنجانی و برخی دیگر از اعضای شورای انقلاب با این مصادره‌ها مخالف بودند و آن را غیرشرعی می‌دانستند. اما درنهایت، دیدگاه دولتی‌سازی غلبه کرد و بسیاری از سرمایه‌داران یا از کشور خارج شدند یا تحت فشار قرار گرفتند.
کارآفرینانی که صنعت ایران را ساختند
در حالی که امروز خودروسازان کشور با زیان‌های سنگین و بحران بهره‌وری مواجه هستند، در دهه‌های گذشته امثال برادران خیامی توانسته بودند ایران را به قطب خودروسازی منطقه تبدیل کنند. تأسیس ایران‌ناسیونال (ایران‌خودرو) و توسعه تولید داخلی خودرو، گامی بزرگ در مسیر کاهش وابستگی به واردات بود.
اما صنعت خودروسازی تنها یکی از بخش‌هایی بود که به همت کارآفرینان ایرانی رشد کرد. ممدتقی برخوردار، پدر صنعت الکترونیک ایران، با تأسیس شرکت‌هایی همچون پارس‌الکتریک، پای لوازم خانگی مدرن را به ایران باز کرد. برادران لاجوردی، بنیان‌گذاران گروه صنعتی بهشهر، نقش مهمی در توسعه صنایع غذایی و شوینده ایفا کردند. اسکندر فیروز، پایه‌گذار سازمان حفاظت محیط‌زیست، یکی از تأثیرگذارترین چهره‌ها در سیاست‌گذاری‌های پایدار برای منابع طبیعی کشور بود. محسن آزمایش، بنیان‌گذار آزمایش، صنعت تولید لوازم خانگی ایران را متحول کرد و کارخانه‌های او نماد کیفیت در تولیدات داخلی شدند.
خاندان خسروشاهی نیز در حوزه تجارت و صنعت، نقشی کلیدی ایفا کردند. آنها با تأسیس شرکت‌های بزرگی مانند تولید دارو، توسعه صنعت داروسازی ایران را رقم زدند. اسماعیل رفوگران، بنیان‌گذار برند بیک در ایران، صنعت نوشت‌افزار را متحول کرد و با تولید داخلی خودکار بیک، سهم قابل‌توجهی از بازار را در اختیار گرفت. محمدتقی توکلی نیز از بنیان‌گذاران اصلی صنعت شرکت ماشین‌سازی تبریز و کوچک‌ترین فرزند پسر تقی توکلی، مالک و بنیان‌گذار کبریت توکلی بود.
این افراد تنها نمونه‌ای از کسانی هستند که نقش بسزایی در توسعه اقتصادی ایران داشتند؛ اما نگاه ایدئولوژیک به اقتصاد، آنان را از میدان خارج کرد و مسیر توسعه را به راهی دیگر کشاند.
آینده‌ای که می‌توان ساخت
امروز که بار دیگر بحث خصوصی‌سازی و کاهش نقش دولت در اقتصاد مطرح شده، می‌توان امیدوار بود که تجربه‌های گذشته چراغ راه آینده شوند. تصمیم‌هایی مانند واگذاری سهام ایران‌خودرو به بخش خصوصی می‌تواند نقطه عطفی برای اصلاحات اقتصادی باشد، به شرط آن‌که مسیر واگذاری‌ها شفاف و در جهت واقعی تقویت تولید و رقابت‌پذیری باشد.
در این پرونده ویژه، به معرفی برخی از کارآفرینان ایرانی می‌پردازیم؛ کسانی که می‌توانستند نقش پررنگ‌تری در توسعه کشور ایفا کنند، اگر ساختار اقتصادی به درستی مسیر رشد آنها را هموار می‌کرد. شاید اگر نگاه به اقتصاد بر اساس واقعیت‌های بازار و اصول علمی پیش می‌رفت، امروز در جایگاهی متفاوت ایستاده بودیم. شاید هنوز هم دیر نشده باشد؛ البته به شرطی که این‌بار مسیر درستی انتخاب شود…
